بقیع (جنه البقیع / بقیع الغَرقَد)، نخستین و کهن ترین قبرستان مسلمانان واقع در مدینه و محل دفن چهار تن از امامان شیعه و بسیاری از صحابه و تابعین .

بقیع از ریشه «ب ـ ق ـ ع» به زمینی می گویند که با زمین های مجاور متفاوت باشد، و نیز زمینی که درختان و یا ریشه آنها به صورت پراکنده در آن وجود داشته باشد. معنای اصلی این ماده، تفاوت در رنگ یا هر گونه کیفیت ظاهری است.

در منابع اسلامی به قبرستان مشهور مدینه بقیع گفته می شود که به علت رویش درختان خاردار غَرقَد درآن، )«غرقد» نوعی درخت بوده که در گذشته، در محل این قبرستان و یا در کنار آن قرار داشته و محتملا به تدریج با گسترش قبرستان، آن درخت ها -که به نظر برخی توتستان بوده – از میان رفته است.(با نام بقیع الغرقد نیز خوانده شده است. افزون بر درختان غرقد، وجود چشمه سار و شوره گزهایی نیز در آن گزارش شده است.

همچنین آورده اند که پشه های این قطعه از زمین چنان فراوان بود که هنگام غروب آفتاب، همچون دودی غلیظ به نظر می رسید.

 بقیع پیش از اسلام، گورستان مردم یثرب بوده و پس از اسلام نیز به عنوان مهمترین گورستان مدینه شناخته شده است. این گورستان با وسعت نسبتا زیاد خود، در طول قرون مختلف اسلامی مدفن صحابه، تابعین و مهمتر از همه، چهار تن از امامان(علیهم السلام) بوده و از این رو محل زیارت تمامی زائران مدینه منوره است.

بقیع در ناحیه شرقی مسجد النبی و تقریبا در فاصله دویست متری آن قرار دارد. این قبرستان تا یکصد سال پیش خارج از حصار قرار داشت، اما اکنون تقریبا در میان شهر مدینه واقع شده و با چهار خیابان محاصره گردیده است؛ ستین، عبد العزیز، ابی ذر، باب العوالی قبرستان بقیع تا پیش از حمله وهابیان به حجاز، بر قبور ائمه و برخی دیگر از بزرگان، بارگاه و گنبدهایی وجود داشت. بسیاری از این بناها، در ۱۲۲۱ق. در حمله وهابیان به مدینه ویران شدند، ولی مدتی بعد به دستور عبدالحمید دوم، سلطان عثمانی، بازسازی گشتند. سرانجام، در هشتم شوال سال ۱۳۴۴ق./۱۳۰۴ش. پس از حمله دوم وهابیان، همه بناهای موجود در بقیع به دست امیرمحمد حاکم مدینه و به دستور پدرش عبدالعزیز آل سعود ویران شدند.

این قبرستان اکنون به صورت فضای باز و ساده ای در آمده است و قبرها جز نشانی ساده، به صورت سنگی که بالای سر آنها گذاشته شده، چیزی ندارد. با وجود این، تعلق خاطر مسلمانان به مدفون شدگان بقیع باعث گردیده است تا قبر عده ای از بزرگان مدفون، مشخص باقی بماند؛ گرچه به مرور زمان، قبور صدها بلکه هزاران تن از صحابه و تابعین به دست فراموشی سپرده شده و قبر آنان نامشخص مانده است .

سفرنامه ها و کتاب های تاریخی که در قرون مختلف به نگارش در آمده است حکایت از اعتنای کامل زائران حرم نبوی به این قبرستان می کند. مسلمانان از هر فرقه و مسلک پس از زیارت خیرالبشر به زیارت مدفون شدگان در بقیع می آمده و خاطره پر شکوه عصر نخستین اسلامی و مظلومیت امامان را زنده می کرده اند. متاسفانه این قبور به دلیل عقاید خاص حاکمان جدید عربستان تخریب گردیده و باعث دلخوری جمعیت های میلیونی مسلمانان زائر و غیر زائر دنیای اسلام شده است. تخریب این قبه ها البته از روی توجه به ساده زیستی نبوده است !

در فضیلت این قبرستان، روایاتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و امامان علیهم السلام نقل شده است؛

فضیلت بقیع

روایاتی در فضیلت این قبرستان در دست است. بنابر یک روایت پیامبر صلی الله علیه واله مأمور شد برای مردگان بقیع طلب آمرزش کند. آن حضرت هر شب جمعه به بقیع می رفت و برای آمرزش مدفونان در بقیع دعا می کرد. در روایتی از آن حضرت آمده که در روز قیامت، هفتاد هزار تن با صفات نیکو از بقیع محشور می شوند او به کسانی که در بقیع دفن شوند، بشارت داد شفاعت خواهند شد.

گزارش هایی بسیار از حضور پیامبر صلی الله علیه واله، سخنان نمازهای ایشان از جمله نماز استسقاء و نماز عید در بقیع حکایت دارند. بنابر گزارشی، پیامبر صلی الله علیه واله درسال پایانی عمر خویش همراه گروهی از صحابه به بقیع رفت و مردگان را خطاب کرد و در قالب جملاتی از وفات خویش خبر داد.

بقیع مورد توجه خاندان پیامبر صلی الله علیه واله نیز بوده و آنان به زیارت این قبرستان می رفته اند علمای بسیاری از شیعه و سنی  به استحباب زیارت بقیع فتوا داده اند. بقیع در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله  نیز زیارتگاه بوده و آن حضرت برخی شب ها خانه را ترک کرده و تنها به بقیع می رفته و در آنجا به راز و نیاز با خدا می پرداخته است.

دختر عظیم الشان ایشان بانوی دو عالم مادر ادمه معصوم و نیز برخی از یاران نزدیکش در بقیع مدفونند؛ کسانی چون عثمان بن مظعون که از صحابی مورد علاقه رسول خدا بود.

مدفون شدگان در بقیع

روایات تاریخی، از اسعد بن زراره خزرجی یا عثمان بن مظعون قرشی صحابی مشهور به عنوان نخستین مدفون در بقیع یاد کرده اند. ابن شبه، اسعد را نخستین انصاری و عثمان را نخستین مهاجر مدفون در بقیع دانسته است. آخرین صحابی پیامبر صلی الله علیه واله را که در مدینه درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد، سهل بن سعد ساعدی )متوفای ۸۸ یا ۹۱ق) می دانند قبر امامان شیعه مهمترین دفن شدگان بقیع از دیدگاه شیعیان، چهار تن از امامان معصوم هستند که در کنار یکدیگر به خاک سپرده شده اند

  ـ ۱امام مجتبی علیه السلام

ریحانه رسول خدا صلی الله علیه و آله ، حسن بن علی علیهماالسلام ، در پانزدهم رمضان سال سوم هجرت به دنیا آمد. وی و برادرش امام حسین(علیه السلام) مورد علاقه شدید رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بودند و به عنوان فرزندان آن حضرت شناخته می شدند.

امام مجتبی(علیه السلام) بعد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، در کنار پدرش امیرمؤمنان(علیه السلام)، در جنگ‎های جمل، صفین و نهروان شرکت کرد. پس از شهادت امیرمؤمنان(علیه السلام)، با نصب پدرش، مردم عراق با او بیعت کردند، اما به دلایل متعددی وی را همچون پدرش در جنگ با معاویه تنها گذاشتند. او نیز به اجبار حکومت را رها کرد و عازم مدینه شد. این رخداد در سال ۴۱ هجری قمری اتفاق افتاد. پس از آن، امام مجتبی(علیه السلام) به مدت ده سال در مدینه با شیعیان خود مرتبط بود. وی اسوه اخلاق بود و بارها اموال خویش را نصف کرد و نیمی از آن را در راه خدا بخشید. عاقبت به توطئه معاویه و به دست همسر نابکارش که دختر اشعث بن قیس بود، مسموم شد و به شهادت رسید. مردم مدینه در سوگ آن امام به ماتم نشستند. امام علاقه مند بود تا در کنار جدش رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به خاک سپرده شود؛ اما مروانیان با همکاری شخصی که ادعای مالکیت زمینی را داشت که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در آنجا مدفون شده بود، مانع این کار شدند؛ لذا آن حضرت را در بقیع به خاک سپردند.

۲ ـ  امام سجاد علیه السلام

امام سجادعلیه السلام چهارمین امام شیعه است. او در سال ۳۸ قمری متولد شد و دوران رشد خود را در عهد امامت امام مجتبی(علیه السلام) و پدر خود حسین بن علی(علیهما السلام) سپری کرد. در کربلا حاضر شد، اما به دلیل بیماری نتوانست در جنگ شرکت کند. پس از آن قریب سی و چهار سال؛ یعنی تا سال ۹۴ قمری، رهبری شیعه را بر عهده داشت. این دوره، دوره ای سخت بود و شیعیان به شدت تحت فشار امویان قرار داشتند. آن حضرت از راه های گوناگون توانست شیعیان خالص را در اطراف خویش گرد آورد و راه را برای فرزندش امام باقر(علیه السلام) باز کند. از مهمترین یادگارهای امام سجاد (علیه السلام( دعاهای آن حضرت است که مشحون از مفاهیم عالی اخلاقی و عبادی و سیاسی است و پس از قرآن و نهج البلاغه، یکی از مهمترین متون دینی ما به شمار می آید. امام سجاد(علیه السلام) در سال ۹۴ ق. به تحریک ولید بن عبدالملک مسموم گردید و به شهادت رسید و در کنار امام مجتبی(علیه السلام) در بقیع مدفون شد.

۳ ـ امام محمد باقر علیه‎السلام

آن حضرت پنجمین امام شیعه است و در سال ۵۸ قمری به دنیا آمد و تا سال ۹۴ قمری در کنار پدرش در مدینه زندگی می کرد. پس از شهادت پدر، رهبری شیعه را در دست گرفت و به جهت شهرت علمی و فقهی خویش، شاگردان فراوانی گرد او جمع شدند. آن امام را به دلیل همین علم و دانش «باقر العلوم »؛ یعنی شکافنده علوم لقب دادند. جابر انصاری، از آخرین صحابه بر جای مانده، سلام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به او رساند و امام را بوسید. امام در اوج نزاع‎هایی که میان عالمان مدینه بر سر مسائل اعتقادی و احکام فقهی در گرفته بود، خطوط روشنی را در فقه تبیین کرد که تکیه گاه شیعیان در مذهب اصیل شیعه است. امام باقر(علیه السلام) در سال ۱۱۴ یا ۱۱۷ ق. به تحریک هشام بن عبدالملک به شهادت رسید و در کنار پدرش حضرت سجاد(علیه السلام) در بقیع دفن شد.

۴- امام صادق علیه السلام

امام صادق علیه السلام که ششمین امام معصوم است و مذهب شیعه را با نام او به عنوان مذهب جعفری می شناسند، در سال ۸۰ یا ۸۳ قمری در مدینه به دنیا آمد و پس از شهادت پدر، رهبری فکری و سیاسی شیعیان اصیل پیرو مذهب امامیه را بر عهده گرفت. آن حضرت تا سال ۱۴۸ قمری در قید حیات بود. در این مدت هزاران شاگرد در محفل درسش حاضر می شدند و مورد ستایش تمامی عالمان عصر خویش بود. در متون دینی شیعه، چندین هزار روایت از آن حضرت در تفسیر، اخلاق و به ویژه فقه، رسیده که باعث عظمت حدیث شیعه و موجب تقویت بنیه علمی آن است. امام صادق (علیه السلام) کوشید تا شیعیان را در برابر دیگران مسلح به دانش حدیث و فقه کند و با انحرافاتی که ممکن بود در میان شیعه به وجود آید، به مبارزه برخیزد. در دوره این امام نیز جز در چند سال نخست دولت عباسی، فشاری سخت بر شیعیان وجود داشت. منصور، دومین خلیفه عباسی، نسبت به امام صادق (علیه السلام) سخت کینه داشت و عاقبت نیز به نوشته مورخان در ۲۵ شوال سال ۱۴۸ هجری به تحریک وی مسموم شد و به شهادت رسید. آن حضرت در کنار جد و پدرش در بقیع به خاک سپرده شد.  در گذشته، قبور این چهار امام، با قبه ای که بر فراز آن ساخته شده بود، به عنوان یکی از زیارتگاه های مسلمانان، به ویژه شیعیان، شناخته می شد؛ یکی از مشهورترین این بناها از آن مجدالملک قمی براوستانی وزیر برکیارق سلجوقی است که در قرن پنجم بر فراز قبور امامان ساخته شده بوده است. اما این آثار در سال های اخیر از میان رفته و قبور ائمه در شکل ساده ای مشخص شده است.

قبر منسوب به حضرت فاطمه علیهاالسلام

درباره محل دقیق قبر آن حضرت و این که آیا در خانه خود مدفون شده یا در بقیع، نمی توان با قاطعیت اظهار نظر کرد. شواهدی وجود دارد که نشان می دهد آن حضرت در بقیع مدفون گردیده، همانگونه که شواهدی حکایت از آن می کند که در خانه خود، که اکنون در حجره شریفه قرار دارد، دفن شده است. در احادیث امامان شیعه، نوعا محل دفن، خانه خود حضرت معرفی شده است.

مدفونان از صحابه و تابعین

پسر نوزادش ابراهیم، همسرانش (امهات المؤمنین) و نیز بازماندگانش همه، به استثنای امام حسین علیه السلام ، در آنجا مدفون اند. از جمله صحابه و تابعین که در آنجا مدفون اند، این کسان را می توان نام برد:

• فاطمه بنت اسد.

• جعفر بن ابی طالب

• عقیل بن ابی طالب

• حلیمه سعدیه )دایه پیغمبر (

• عباس بن عبدالمطلب )عموی آن حضرت(

• عثمان بن عفان )خلیفه سوم)؛ البته محل قبر عثمان بعدها به بقیع اضافه شده است.

• نافع مولی بن عمر

• مالک بن اَنَس )پیشوای مالکیه اهل سنت(